مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، درویشعلی کولاییان: بهرام اِتِر نام کوچه‌ایست در خیابان جمهوری اسلامی (نادر) ساری که پیش تر دو یادداشت درباره نام این کوچه در مازندنومه و سایت بامداد ساری منتشر شد.(نگاه کنید به  بهرام اتر)

اولاً: در حوزه تجن بر اساس شواهد، کیش زردشت فرصت اشاعه پیدا نکرد. شرح این مطلب قدری مفصل است. شاید آسان ترین راه، توجه به شکل گورهای کهن است و شیوه تدفین مردگان در عصر اشکانیان و ساسانیان ، شیوه ای که با رسم و رسوم زردشتیان  سنخیت ندارد .

قبور کشف شده(1) از جمله در زرین آباد ساری که اخیراً گزارش شده است، شاید تا حدودی این مطلب را روشن می کند. به علاوه در بسیاری از نقاط منطقه، تدفین در گورهای کهن ،معمولاً با منظور داشتن راستای رو به آفتاب ، همراه با دفن ابزار رزمی(به ویژه شمشیر آهنی ) و یا آلات زینتی در کنار کالبد و برای درگذشتگان، گزارش شده است. شکلی که معمولاً میان زردشتیان و میان مسلمانان نیز مرسوم نبوده است. (2)

نکته ی دیگر بنای بسیار با اهمیت و نادر یا همان تریاد (triad )معروف، گنبد سه گانه (سه گنبدان ) در ساری است که به احتمال زیاد به آیینی متفاوت با آیین زردشت پیوند داشته، هندسه بنا، آن را غیر معمول و متفاوت با بناهای مرتبط به آیین زردشت معرفی کرده است .

ثانیاً: ریشه یابی اسامی کهن (تاکید می کنم اسامی کهن ) در ساری و اطراف و به طور کلی در مازندران و شمال ایران معمولاً با پیش فرض هایی نامطمئن همراه شده است. نظریه هایی متفاوت و گاه متضاد مطرح می شود. ریشه ها گاهی زبان های کهن ایرانی ( فارسی کهن ، اوستایی و پهلوی ) یا گاهی عربی و یا گاهی ترکی و مغولی دانسته می شود. مثلاً واژه ساری را گاهی ترکی، واژه مامطیر(نام کهن منطقه بابل ) را گاهی عربی و حتی واژه ورسک را گاهی آلمانی تصور می کنند! گویا هنوز هم شواهد کافی، برای مان نیست تا بدانیم واژه های کهنِ ما، زبانِ ریشه دار ما ، از کدام مبدا و از کجا، به ما به ارث رسیده است ؟

برای فهم واژه های کهن که گفته ایم باید راهی پیدا شود و از شیوه های عامیانه دست باید کشید. شیوه های عامیانه در ریشه یابی لغات مازندرانی،گاه دامن بزرگان لغت شناس ما را نیز گرفته است. در نوشته هایمان نمونه هایی شاخص از آن(مثل اصطلاح اَلـَم شنگه ) را به علاقه مندان ارائه داده ایم .

مازندرانیان در نام بردن از محلات و اماکن و در امور کشت و کار، در دامداری و در آبیاری و در امور جنگل و حتی در خورد و خوراک و طبخ و برای نامیدن خاندان ها و طوایف، اصطلاحاتی خاص و در عین حال کهن را به کار می برند.

برای یافتن ریشه یک واژه کهن تنها همان واژه کافی نیست، بلکه توجه نمودن به ریشه ی واژه های همگروه آن نیز ،راهگشا خواهد بود. مثلاً در معنا کردن نوعی شیرینی سنتی ( پشت زیگ) در رده شیرینی ها، باید به شیرینی مهم ( پیستا گندله) نیز توجه نمود. همینطور در معنا کردن اسامی اماکن و محلات در ساری مثلاً” مورچه باغ” ،باید به نام مکان مجاور، یعنی ” سرنه باغ ” و به دنبال آن به دیگر محل مجاور آن ها یعنی ” تلی باغ ” نیز باید توجه داشت. به یاد بیاوریم حل جدول کلمات متقاطع منوط به توافق پاسخ های افقی با عمودی جدول نیز هست! نگاه یک بعدی اغلب معنای درست را برای مان آشکار نمی کند .

حال به اصل مطلب و به نام قدیمی ترین کوچه در ساری که احتمالاً دارای عمری دو هزارساله است، توجه می کنیم. این کوچه در کهن ترین قسمت ساری و در کنار قدیمی ترین مکان های فرهنگی و بازار های سنتی شهر واقع است . نام آن را افراد مسن « برام اُتـُر» و یا به اختصار « برامتـِر » بر زبان می آورند . این مکان از مسجد جامع شهر که احیاناً قبل از اسلام هم، عبادتگاه بوده است، دور نیست و نیز از مکان و محل« تریاد » سه گنبدان که امروزاثری از آن باقی نمانده، فاصله یی چندان ندارد. نکته ی مهم، سمت و سوی به دقت شمالی کوچه است .

ریشه واژه « برامتر » زمانی آشکار می شود که واژه های ساری رو، ساری، شهبند، اسپه ورد، شوراب، هه ولا، ولاشد، مورچه باغ، سروینه باغ، تلی باغ، دزا، شکتا، هولار و ده ها و صد ها واژه دیگر، در پیوند با یکدیگر و در مجموعه واژه های متعلق به یک زبان معرفی شوند.

این کار را راقم این سطور در طول چندین سال اخیر دنبال کرده، حاصل کار نیز در شکل مقالاتی متعدد و به صورت چند کتاب تا کنون به علاقه مندان ارائه شده است و خوشبختانه این آثار توانست توجه عمیق استادانی ارجمند و بعضی دانشجویان علاقه مند به تاریخ را جلب کند .

با توجه به کارهای منتشر شده و به سیاق موضوعات بررسی شده از سوی این جانب،  نام کوچه قدیمی برامتر را نیز می توان ترکیب دو واژه سنسکریت، واژه ِبرام ( bhram) و واژه اتارَ(  uttara)  دانست. معنای این اصطلاح و یا این ترکیب ، ” تردد به راستای شمال” است.

"جزء “برام ” هنوز هم در زبان مردم جاری است . اصطلاح  «برام برام » به معنی آمدن و رفتن و تاختن پی در پی است . اصطلاح« برامندئن» نیز در زبان مردم امروز به معنی حرکت درآوردن و راندن است . جزءِ سنسکریت uttara  به معنای شمال و شمالی است."

برای ساکنان پیش از اسلام، دقت در تعیین  راستای شمال، چون قبله برای مردم امروز بهنگام (مناسک ) اهمیت داشت. با این تفاوت که آن زمان، در ادای فرائض ، روی به شمال بوده است، یا آنکه  نیم رخ چپ( صورت ) می بایست به سمت شمال قرار می گرفت. از این راه یعنی با در نظر داشت سمت شمال، معین نمودن راستای شرق  که گاهی هم هدف اصلی بوده است، در همه فصول و در تمامی ساعات روز و شب، خود بخود و بدون اشتباه، میسر بوده است .

نام کوچه و اهمیت آن، شاید با تاثیر گرفتن از همین سوژه، خود بخود تا قرن ها و حتی پس از گرویدن به اسلام، در اذهان مردم شهر باقی بوده است

 پانویس :

1- معرفي شيوه تدفيني از دوره ساساني در قلعه کنگلو واقع در سوادکوه مازندران - سامان سورتیجی

مطالعات باستان شناسي (دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران) پاییز و زمستان1390

2- مردم قدیم ساری پیش از اسلام به جهات اربعه به دلائل آیینی توجه فوق العاده ای داشتند . در مراسم عبادی  جهت های شمال و شرق از جایگاهی بسیار متفاوت نسبت به جهت های جنوب و غرب و دیگر جهت های فرعی برخوردار بوده اند.